21 Aralık oğlak dönencesinde güneşin kuzey yarım küreye en dik açıyla geldiği gündür. Bu gece senenin en uzun gecesidir. Bu gece gündönümüdür ve kışın başlangıcıdır. Şüphesiz günün, güneşin, gündüzün ve gecenin insan üzerinde pek büyük tesirleri vardır. Bu en uzun gece, insanın bu alemdeki var oluşuna en hikmetli anlamı katan bir zaman dilimidir. Yeryüzü insanın emrine musahhar kılınmıştır. Eşya insan için, insan da Allah için yaratılmıştır. Bütün bu yaratılanlar arasında insana hidayet rehberi olacak bilgi, duygu ve hikmetler aramak insanın yaratılışına ve fıtratına en uygun anlama, anlamlandırma olacaktır.

Aynı gece gündönümü ile birlikte güney yarım kürede yazın başlangıcıdır. Farsça bir isim olan şeb gece, leyl manasına gelir. Yine farsça bir sıfat olan yeldâ’nın sözlük anlamı uzun ve siyah şey anlamına gelmektedir. Şeb-i Yelda yılın en uzun gecesi demektir. O da 21 Aralık’ı 22 Aralık a bağlayan gecedir. Bu gece Azerbaycan’da da horrem ruz yani kutlu gece adıyla kutlamalara sahne olur.

İranlılar, kışın başlangıcı anlamına da gelen bu geceyi asırlardan beri bayram şeklinde kutlarlar. Ülkede bu gece ziyafetlerle, özel olarak hazırlanan yemeklerin yenilmesiyle kutlanır. Bu gecenin özel yiyecekleri bereketi temsil eden karpuz ve nardır. Bu gece için özel olarak hazırlanan kuruyemiş de ailece yapılan kutlamaların favori yiyeceklerindendir. Bu gece İran’da ailelerin de bir araya gelmesine vesiledir. Bu gece vesilesiyle bir araya gelen aileler Şeb-i Yelda’yı beraberce kutlarlar. Romalılar’ın da Şeb-i Yelda kutlamayı İranlılardan aldığı bilinmektedir.

Doğu edebiyatına, divan edebiyatına konu olmuştur Şeb-i Yelda. Aşıkların, gam ehlinin çektiği çile uzun gecelerde zirveye çıkar. Biraz da bu yönüyle en uzun geceyi ve anlamını, ıstırabını en iyi bilenlerin astronomi yahut vakitleri takip edip bildiren değil gam ehlinin daha iyi bileceği belirtilmiştir. Biz de durumu edebiyatımızda ve hayatımızda meşhur olmuş Sabit’in beyitiyle açıklayalım:

Şeb-i Yelda’yı müneccimle muvakkid ne bilir

Mübtelâ-yı gama sor kim geceler kaç saat

Müneccim: Astronomi ile uğraşan kimse

Muvakkid: Güneşin hareketlerine göre namaz vakitlerini tespit edip bildiren kimse.

Mübtelâ-yı gam: Üzüntü, keder bağımlısı.