Günlük yaşamda kimi sorunlar hızlıca çözülebilen küçük düğümler gibidir; biraz zaman ve dikkat vermek yeterlidir. Ancak bazı durumlar vardır ki zihnimiz bu düğümü çözmek yerine daha sıkı bir şekilde bağlar.

Olumsuz bir olayın tekrar tekrar akıldan çıkmaması, duyguların ağırlık kazanması ve çıkış yolu bulamama hissi, çoğu zaman depresif süreçlerin temelini oluşturur. Güncel psikolojide bu süreçleri anlamada giderek daha fazla dikkat çeken bir kavram karşımıza çıkmaktadır: bilişsel esneklik.

Bilişsel esneklik, kişinin zorlayıcı bir durumda tek bir düşünce biçimine saplanıp kalmak yerine, yeni bakış açıları üretme ve alternatif çözümler geliştirme kapasitesi olarak tanımlanabilir. Bir başka ifadeyle, zihnin gerektiğinde yön değiştirebilme, uyum sağlayabilme ve kontrol duygusunu sürdürebilme becerisidir. Yapılan araştırmalar, bilişsel esnekliği yüksek kişilerin stresli olayları daha yönetilebilir bulduğunu, sorunlara daha geniş bir çerçeveden yaklaşabildiğini ve bu nedenle depresyon belirtileriyle daha az karşılaştığını göstermektedir.

Peki bu süreçte mizahın rolü nedir? Mizah, sadece eğlenmek ya da başkalarını güldürmekten ibaret değildir. Duyguları düzenleyen, sosyal bağları güçlendiren ve psikolojik dayanıklılığı artıran işlevsel bir araçtır. Ayrıca mizahın tek bir türü yoktur; bireylerin mizahı kullanma biçimleri psikolojik etkileri belirleyen temel unsurlardan biridir. Literatürde dört temel mizah stili tanımlanır:

Affiliatif (katılımcı) mizah: Sosyal ortamı yumuşatan, ilişkileri güçlendiren, başkalarıyla birlikte gülmeyi odağa alan mizah türü.

Öz-güçlendirici mizah: Kişinin kendi moralini yükseltmek için mizahı kullanması.

Öz-yıkıcı mizah: Kişinin kendisi üzerinden yapılmış şakalarla sosyal kabul görmeye çalışması.

Agresif mizah: Başkalarını küçültmeye veya alaya almaya dayalı mizah.

Yakın tarihli bir çalışma, bu mizah türlerinin bilişsel esneklik ve depresyon arasındaki ilişkiyi nasıl etkilediğini incelemiştir. Sonuçlar oldukça dikkat çekicidir. Araştırma, bilişsel esnekliği yüksek bireylerin depresyon seviyelerinin genel olarak daha düşük olduğunu doğrularken, mizahın özellikle düşük bilişsel esnekliğe sahip bireylerde koruyucu bir rol üstlendiğini ortaya koymaktadır.

En çarpıcı bulgu, affiliatif (katılımcı) mizah stilinin bu ilişkiye katkısıdır. Zihinsel esnekliği düşük bireylerde, başkalarıyla birlikte gülme, sosyal bağ kurma ve ilişkileri güçlendirme niyeti taşıyan bu mizah türü, depresyon belirtilerini anlamlı derecede azaltmaktadır. Yani, “zihinsel açıdan sıkışmış” bireyler için mizah bir tür sosyal tampon işlevi görmekte; ilişkiler yoluyla duygusal yükü hafifletmektedir.

Bilişsel esnekliği yüksek bireylerde ise affiliatif mizahın depresyon üzerinde ek bir etkisi görülmemiştir. Bu durum, esnek düşünebilen kişilerin zaten alternatif çözüm yolları üretebildiğini, bu nedenle mizaha duydukları ihtiyacın daha sınırlı olabileceğini düşündürmektedir.

Araştırma ayrıca mizahın diğer türlerinin depresyonla ilişkisine dair önemli ipuçları sunmaktadır. Öz-güçlendirici mizah depresyonla negatif ilişkili bulunmuş, yani kişinin kendi moralini yükseltecek mizahi yorumlar yapması koruyucu bir etki yaratmıştır. Öz-yıkıcı mizah ise depresyonla pozitif ilişkili olup, kişinin kendisiyle alay ederek sosyal kabul araması uzun vadede duygusal zarara yol açabilmektedir. Agresif mizahın depresyonla doğrudan bir ilişkisi görülmemiş olsa da sosyal ilişkileri zedelemesi nedeniyle uzun vadeli olumsuz etkilerinin olası olduğu vurgulanmaktadır.

Bu bulgular, mizahın yalnızca bireysel bir kişilik özelliği olmadığını; aynı zamanda psikolojik dayanıklılığı şekillendiren güçlü bir araç olabileceğini göstermektedir. Özellikle duygusal yükü taşımanın güçleştiği dönemlerde, sıcak ve kabul edici sosyal ilişkileri güçlendiren mizah türlerinin depresyon karşısında önemli bir tampon görevi gördüğü anlaşılmaktadır.

Özetle, zihinsel esnekliği düşük olan bireylerin, sosyal ilişkileri güçlendiren mizahi etkileşimlerden belirgin biçimde fayda gördüğü görülmektedir. Bu da bize, kimi zaman en etkili psikolojik desteğin, paylaşılan içten bir tebessümden geldiğini hatırlatır.